Αθηνά Κοντογιάννη στο “Π”: Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή: Μπροστά σε πρωτόγνωρα νομικά και βιοηθικά διλήμματα

Της
ΑΘΗΝΑΣ ΚΟΝΤΟΓΙΑΝΝΗ
Επίκουρης Καθηγήτριας Αστικού Δικαίου
του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου

Με τον όρο «ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή» ή «τεχνητή γονιμοποίηση» εννοείται κάθε περίπτωση κυοφορίας και τεκνοποίησης που επιτυγχάνεται με μεθόδους άλλες πλην της φυσιολογικής ένωσης άνδρα και γυναίκας, οι οποίες εφαρμόζονται σε ειδικά οργανωμένες μονάδες ΙΥΑ. Αξίζει να σημειωθεί ότι περίπου το 6% των συνολικών γεννήσεων στην Ελλάδα έχει επιτευχθεί με μεθόδους τεχνητής γονιμοποίησης.

Το δίκαιο της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής (εφεξής ΙΥΑ) είναι ένας από τους πιο δυναμικούς και εξελισσόμενους δικαιικούς κλάδους, ο οποίος, μετά τις αλματώδεις εξελίξεις στον τομέα της βιοτεχνολογίας τα τελευταία χρόνια, αντιμετωπίζει αυτοτελείς και πολυδιάστατες προκλήσεις, που θα μπορούσαν να συνοψισθούν στο ερώτημα αν καθετί που καθίσταται εφικτό από ιατρική, βιολογική ή τεχνολογική άποψη είναι και επιτρεπτό από νομική, βιοηθική και κοινωνική άποψη.

Η Σύμβαση του Οβιέδο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική έθεσε κάποια πρώτα όρια (π.χ. απαγόρευση εμπορευματοποίησης και αναπαραγωγικής κλωνοποίησης), αλλά οι επιστημονικοί προβληματισμοί έχουν πλέον επικεντρωθεί σε άλλα κομβικά ζητήματα, όπως είναι οι προϋποθέσεις του επιτρεπτού της ΙΥΑ, π.χ., τα ηλικιακά όρια των υποβοηθούμενων ή τα πρόσωπα που δικαιούνται να προσφύγουν, π.χ., ομόφυλα ζεύγη, αλλά και η νομική φύση του γεννητικού υλικού, δηλαδή των ανθρώπινων κυττάρων με τα οποία επιτυγχάνεται η αναπαραγωγή, η οποία συνδέεται με μια σειρά από πολύπλοκα ζητήματα διαχείρισής του, όπως, π.χ., τι γίνεται αν το υποβοηθούμενο ζεύγος επιμένει να χρησιμοποιήσει γονιμοποιημένο ωάριο που προήλθε τόσο από τρίτο δότη όσο και από τρίτη δότρια, δηλαδή, γεννητικό υλικό που είναι βιολογικά ξένο προς το υποβοηθούμενο ζεύγος, παρά την εκ των υστέρων διαπίστωση ότι ο συγκεκριμένος δότης ή / και η δότρια έχουν υπερβεί τον ανώτατο επιτρεπόμενο αριθμό γεννήσεων τέκνων ανά οικογένεια που ορίζει η νομοθεσία (πλέον 12 τέκνα ανά οικογένεια, χωρίς να συνυπολογίζονται τα τέκνα των κατοίκων του εξωτερικού), προς αποφυγή της (εξαιρετικά μικρής) πιθανότητας αιμομιξίας.

Το ελληνικό νομοθετικό πλαίσιο για την ΙΥΑ είναι από τα προοδευτικότερα σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ήδη, με τον ν. 3089/2002, επιτρέπονται, μεταξύ άλλων, η μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, η γέννηση τέκνου με παρένθετη μητέρα, χωρίς, όμως, να μπορεί να χρησιμοποιηθεί δικό της γεννητικό υλικό και χωρίς οικονομικό αντάλλαγμα, η δυνατότητα προσφυγής σε ΙΥΑ και της άγαμης γυναίκας, καθώς και η χρήση τρίτου δότη ή / και δότριας, ενδεχομένως και σε συνδυασμό με παρένθετη μητέρα, και έχουν ρυθμισθεί τα θέματα θεμελίωσης συγγένειας που ανακύπτουν. Για τον λόγο αυτό προσελκύει πολλά αλλοδαπά υποβοηθούμενα πρόσωπα.

Ο ανωτέρω προοδευτικός χαρακτήρας ενισχύθηκε περαιτέρω με τις νομοθετικές πρωτοβουλίες της τελευταίας τριετίας, ιδίως με τους ν. 4958/2022 και 5102/2024.

Μεταξύ αυτών, επισημαίνονται:

α) Η αύξηση του ηλικιακού ορίου των γυναικών έως το οποίο μπορούν να προσφύγουν σε ΙΥΑ από το 50ό στο 54ο έτος.
β) Η καθιέρωση της κοινωνικής κρυοσυντήρησης, στο πλαίσιο της οποίας γυναίκες που επιθυμούν να διατηρήσουν τη γονιμότητά τους προχωρούν σε κατάψυξη ωαρίων, ώστε να δημιουργήσουν στο μέλλον απογόνους από δικό τους βιολογικό υλικό, τηρουμένων και των λοιπών προϋποθέσεων της νομοθεσίας.
γ) Η αναγνώριση του δικαιώματος κατάθεσης μη γονιμοποιημένου γεννητικού υλικού για κρυοσυντήρηση, χωρίς τη συναίνεση του ή της συζύγου ή του προσώπου με το οποίο έχει συναφθεί σύμφωνο συμβίωσης ή του ή της συντρόφου του, καθώς και η ελεύθερη χρήση του σε περίπτωση διαζυγίου, διάστασης, ακύρωσης του γάμου, λύσης ή ακύρωσης του συμφώνου συμβίωσης ή λήξης της ελεύθερης ένωσής του.
δ) Η κατάργηση της υποχρεωτικής ανωνυμίας των δοτών και η καθιέρωση μεικτού συστήματος, κατά το οποίο οι δότες μπορούν να επιλέγουν αν η δωρεά τους θα είναι επώνυμη ή ανώνυμη ή αν θα γνωστοποιείται μόνο στο τέκνο μετά την ενηλικίωσή του, αν το αιτηθεί.

Σήμερα, 23 χρόνια μετά την πρώτη νομοθετική ρύθμιση που εισήγαγε στην Ελλάδα την ΙΥΑ υπό συγκεκριμένους όρους (ν. 3089/2002), η επισκόπηση του αντικειμένου καταδεικνύει, εκτός από τον σύνθετο χαρακτήρα των νομικών θεμάτων που αναφύονται προς διαχείριση, και κάτι ακόμη: Ότι το δίκαιο της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής δεν απασχολεί μόνο τη νομική θεωρία, αλλά αποτελεί έναν νέο και διαρκώς εξελισσόμενο κλάδο, διακριτό από τον εν γένει κλάδο του δικαίου της υγείας, ο οποίος παρουσιάζει ενδιαφέρον και για τους νομικούς της πράξης.

Καταρχήν, σε επίπεδο διοικητικών διαδικασιών, π.χ., αιτήσεις που υποβάλλονται στην Εθνική Αρχή ΙΥΑ για την παροχή αδειών, όπως στην περίπτωση που η ηλικία της υποβοηθούμενης γυναίκας είναι από 50 έως 54 έτη ή ζητήματα τήρησης του νομοθετικού πλαισίου ίδρυσης και λειτουργίας Μονάδας Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής ή Τράπεζας Κρυοσυντήρησης. Περαιτέρω, η ΙΥΑ έχει αρχίσει να απασχολεί, σε περιορισμένη ακόμη έκταση, και τη νομολογία, ιδίως για θέματα οικογενειακού δικαίου και θεμελίωσης της συγγένειας (δικαστική άδεια για την προσφυγή σε παρένθετη μητρότητα κ.λπ.) ή ακόμη και για ζητήματα ενοχικού δικαίου (ανώμαλη εξέλιξη ενοχικών σχέσεων, ευθύνη κ.λπ.) ή ιδιωτικού διεθνούς δικαίου.

Πάντως, υπό το φως των ανωτέρω νομοθετικών και άλλων εξελίξεων, καθώς και του εύρους και της κρισιμότητας του αντικειμένου, παρίστανται κάτι παραπάνω από αναγκαίες δύο παρεμβάσεις από την Πολιτεία: Πρώτον, η κωδικοποίηση των ρυθμίσεων του δικαίου της ΙΥΑ σε ενιαίο νομοθέτημα και, δεύτερον, η θεσμική και λειτουργική ενίσχυση της Εθνικής Αρχής ΙΥΑ, προκειμένου να μπορέσει να ανταποκριθεί αποτελεσματικότερα στον εξελισσόμενο εποπτικό της ρόλο, με γνώμονα την προστασία της δημόσιας υγείας αλλά και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.

ΤΟ ΠΑΡΟΝ