Homo economicus, psychologicus, socialis1

Υπό
JOHN GALT

Το τελευταίο κείμενο του 2017. Δεν υπάρχει κανένας λόγος για ανάλυση και για κριτική. Αποφάσισα λοιπόν να περιγράψω σε λίγες γραμμές τι ερευνά η οικονομική επιστήμη, μαζί με όλες τις άλλες κοινωνικές επιστήμες, τα τελευταία χρόνια. Όσο σκόπιμο θεωρούμε ότι είναι να μπορούμε να δώσουμε απαντήσεις στην καθημερινότητα που μας καταπνίγει, άλλο τόσο σημαντικό είναι να γίνει κατανοητό από πολλούς παρατηρητές της οικονομικής σκέψης το πώς ο ερευνητικός πλούτος των άλλων ανθρωπιστικών επιστημών απορροφάται και αναγεννάται στην οικονομική επιστήμη.

Ας αφιερώσουμε λοιπόν έναν ελάχιστο χρόνο για να εξηγήσουμε τη δυσκολία τους εγχειρήματος, χωρίς υποχρεωτικά να ανατρέψουμε τις ρίζες του προβληματισμού, που ξεκινούν από τον Αγγλικό Διαφωτισμό, εμπλουτίζονται από τον Γαλλικό και διαπλάθονται ανταγωνιστικά από τον Σκωτικό. Για την ακρίβεια, τρεις αιώνες ανθρώπινης σκέψης και πνευματικής αντιπαλότητας.

Στον 20ό αιώνα, οι οικονομολόγοι, που στο παρελθόν είχαν σχεδόν πλήρως αφομοιωθεί και ενταχθεί στις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες, δημιούργησαν για τους εαυτούς τους μια νέα ταυτότητα, πληρώνοντας ως αντάλλαγμα όμως ένα μεγάλο αντίτιμο. Είναι γεγονός ότι στον εξωτερικό παρατηρητή η οικονομική επιστήμη του αιώνα που πέρασε ήταν απόλυτα αποκομμένη από τις άλλες ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες. Η έννοια του homo economicus στηρίχθηκε στην παραδοχή ότι ο άνθρωπος δεν προσβλέπει σε τίποτα άλλο πριν από την ορθολογική του επιλογή και το ατομικό του συμφέρον. Ορθή κρίση και ατομικό συμφέρον. Με γνώμονα αυτήν τη θέση στηρίξαμε και τις προτάσεις μας για οικονομική πολιτική.

Προχωρήσαμε στη συνέχεια ένα ακόμη βήμα. Αν αυτό, που για το άτομο είναι λογικό, δεν συμπίπτει με το ορθό των συλλογικοτήτων, τότε έχουμε μια αποτυχία της αγοράς, που πρέπει να τη διορθώσουμε. Και η έννοια «διόρθωση» συνίστατο στο να στρέψουμε τα κίνητρα και το περιβάλλον προς την κατεύθυνση που μας έπειθε ότι θα διορθώνετο η αποτυχία της αγοράς. Αν κάτι δεν πάει καλά, διορθώνεις τα εμπόδια που στρεβλώνουν το αποτέλεσμα προς τη λογική, ορθή κατεύθυνση.

Τα τελευταία είκοσι χρόνια οι οικονομολόγοι πλησίασαν με μεγάλη ταχύτητα τις υπόλοιπες κοινωνικές επιστήμες. Προβληματίστηκαν και αναγνώρισαν ότι αν το αντικείμενο τις έρευνας είναι το ίδιο, τα αυτεξούσια και λογικά άτομα, οι οργανωμένες τους ομάδες και οι θεσμοί που δημιουργούν για να τους ελέγχουν, δεν είναι δυνατό να έχουμε διαφορετικό αποτέλεσμα, όταν ξεκινάμε από την ίδια βάση. Το αντικείμενο της έρευνας όλων των κοινωνικών επιστημών σε τελική ανάλυση είναι ένα: Ο άνθρωπος.

Αποδεχτήκαμε λοιπόν ότι η ψυχολογία του ατόμου επηρεάζει τις επιλογές του. Άλλοτε με αποτέλεσμα να αποκλίνει ή να ενεργεί κατά παρέκκλιση του ατομικού του συμφέροντος και άλλοτε προς όφελος της κοινωνίας, μη δίδοντας προτεραιότητα στο ίδιο συμφέρον, αλλά λαμβάνοντας υπ’ όψιν, και σε βάρος των προσωπικών του επιλογών, τους στόχους των άλλων. Εντάξαμε στον προβληματισμό μας την έννοια του homo psychologicus. Αποδεχτήκαμε όμως και κάτι επιπλέον. Κατανοήσαμε ότι με την πάροδο του χρόνου τα άτομα διαμορφώνουν πεποιθήσεις για τα άτομα με τα οποία συναναστρέφονται. Πεποιθήσεις σε σχέση με την αξιοπιστία και τις προτιμήσεις όλων όσων τους επηρεάζουν ή ζουν μαζί τους.

Αντιληφθήκαμε τη σημασία της κοινωνικής εμπιστοσύνης και της αλληλεγγύης για την οικονομική και κοινωνική ζωή. Συμπεριλάβαμε, αφού μάθαμε από τις άλλες κοινωνικές επιστήμες, στο οικονομικό και ψυχολογικό άτομο την έννοια της κοινωνικής του διάστασης. Εντάξαμε στην οικονομική λογική το homo socialis. Ένα άτομο που, αν και ορθολογικό, αν και ψυχολογικό, είναι, σε συνάρτηση με τα προηγούμενα, ένα άτομο που θέλει να ζει σε περιβάλλοντα που ενισχύουν την εμπιστοσύνη και την αλληλεγγύη μεταξύ των πολιτών. Έχει κοινωνική συνείδηση, καθώς αναγνωρίζει τη σημασία για την προσωπική του ζωή και ισορροπία όταν ζει σ’ ένα περιβάλλον εμπιστοσύνης.
Διερευνήσαμε τον προβληματισμό των υπολοίπων και εμπλουτίσαμε σε μεγάλο βαθμό τη δική μας δομή. Ανθρωπολόγοι, οικονομολόγοι, νομικοί, ιστορικοί, φιλόσοφοι, ψυχολόγοι και πολιτικοί επιστήμονες άρχισαν να επικοινωνούν, ανταλλάσσοντας γνώσεις και εργαλεία ανάλυσης. Ποτέ άλλοτε μέχρι σήμερα οι οικονομολόγοι δεν είχαν αντιληφθεί πως μπορούν να κατανοήσουν την ιδιωτικότητα και τα κίνητρα, που την ελέγχουν τόσο καλά, όσο σήμερα. Το κυρίαρχο στοιχείο ήταν και παραμένει η αλλαγή των ορίων της παραδοσιακής οικονομικής σκέψης.

Ερωτήματα όπως «γιατί τα άτομα αναβάλλουν τις αποφάσεις τους», «γιατί κάνουν λάθη στις πεποιθήσεις τους», «γιατί είναι εμπαθή, τι σημαίνει αλτρουισμός και πώς μας επηρεάζει», «πόσο εύθραυστη είναι η έννοια του αλτρουισμού και της τιμιότητας», «ποιος είναι ο ρόλος της μνήμης και πώς χειριζόμαστε τις πεποιθήσεις μας», είναι λίγα μόνο από τα ερωτήματα που αλλάζουν την ορθολογικά οικονομική και βέβαια κοινωνική συμπεριφορά μας.

Καθώς όμως αναλύαμε όλα αυτά τα ερωτήματα και προσπαθώ­ντας να προτείνουμε λύσεις οικονομικής πολιτικής, προέκυψε η απόδοση της ταυτότητας. Αριστερός, δεξιός, φιλελεύθερος, συντηρητικός, κρατιστής, κομμουνιστής, για να αναφέρω μόνο λίγα παραδείγματα από την γκάμα των κοινωνικοπολιτικών ταυτοτήτων. Γιατί δεν μπορούμε να ξεχνάμε τις διακρίσεις που έχουν σχέση με φυλετικά, γεωγραφικά, εθνικά και τόσα άλλα χαρακτηριστικά. Ήταν τότε που αντιληφθήκαμε ότι υπάρχουν και homo incitatus2, homo juridicus, homo Darwinus, και homo religious. Αυτός είναι ο άνθρωπος και το γνωρίζαμε, αλλά δεν θέλαμε να το παραδεχτούμε, τουλάχιστον πολλοί από εμάς, που σπουδάσαμε μέσα στον 20ό αιώνα.

«Μη ζητάς πολλά», θα έλεγε κάποιος οικονομολόγος, απευθυνόμενος σε όσους απαιτούν όχι μόνο ερμηνεία των κοινωνικών φαινομένων αλλά και λύσεις οικονομικής πολιτικής. «Δώστε μου για οικονομικό σύμβουλο έναν μονόχειρα, ώστε να μην αμφιβάλλει και να στρεψοδικεί», όπως φέρεται να είπε ο Harry Truman.
Δεν ήταν ποτέ βούλησή μας, θα απαντούσαν οι οικονομολόγοι, να αναλάβουμε τη συνολική ευθύνη ούτε των ατομικών ούτε των κοινωνικών επιλογών. Αν κάπου κάναμε λάθος, ήταν στην επιμονή μας να θεωρούμε ότι, σε τελική ανάλυση, τα ορθολογικά άτομα δεν μετανιώνουν ποτέ, δεν μαθαίνουν από τα λάθη τους, δεν έχουν προσδοκίες και πεποιθήσεις. Ουσία έχει ότι φτιάχνουν το περιβάλλον, τους νόμους και τις δομές αποκλειστικά και μόνο με υστεροβουλία και αυταρχική αυτεξουσιότητα.

Απευθυνόμενοι όμως σε όσους μας κρίνουν, πολλές φορές και ως ανάλγητους, και για να διευκολύνουμε την επικοινωνία μεταξύ μας, ας αναλογιστούν ότι, σε τελική ανάλυση, ο άνθρωπος δεν παύει να είναι λογικό ον. Και αν δεν πληρώνει φόρους, δεν είναι μόνο επειδή θέλει να ζει σε βάρος των άλλων αλλά και γιατί δεν αντέχει άλλο. Για να θυμίσουμε στους μη οικονομολόγους κάτι που μας αποδίδουν ως αποτυχία των φορολογικών συστημάτων.
Κάθε ευτυχία, προσωπική και οικογενειακή, χαρά και ισοπολιτεία, για ένα καλύτερο 2018.

1 Άτομο οικονομικό, ψυχολογικό και κοινωνικό. Αφορμή και έμπνευση από το καλύτερο βιβλίο που διάβασα τη χρονιά που πέρασε (J. Tirole, «Economics for the common good»).
2 Το όνομα του αλόγου του Καλιγούλα, που το προετοίμαζε για να παίρνει πολιτικές αποφάσεις ψηφίζοντας στη Γερουσία. Στην πολιτική ταυτίζεται με την έννοια του βλακώδους ή του άτοπου.