Η Ευρώπη στο σταυροδρόμι του μέλλοντος

1Η απόφαση των ευρωπαίων ηγετών να παγώσουν ουσιαστικά τη διαδικασία για την επικύρωση του Ευρωσυντάγματος για έναν χρόνο είναι μια απόφαση που επεβλήθη από τα πράγματα. Ήδη η Μ. Βρετανία, η Δανία, το Λουξεμβούργο, η Πορτογαλία, η Τσεχία είτε είχαν ήδη ανακοινώσει την αναβολή ή την ακύρωση του δημοψηφίσματος είτε είχαν αναρωτηθεί δημοσίως ποιο νόημα θα είχε η διεξαγωγή δημοψηφίσματος ή η κοινοβουλευτική επικύρωσή του, εφόσον η εφαρμογή του είχε ήδη τεθεί τόσο έντονα εν αμφιβόλω από το γαλλικό και το ολλανδικό «όχι».

Η συνέχιση, αντιθέτως, της επικυρωτικής διαδικασίας με νέα δημοψηφίσματα περιείχε τον κίνδυνο να δώσει νέα ώθηση στην αρνητική δυναμική και να καταστήσει πολύ μεγαλύτερο ακόμη το πρόβλημα.

2 «Η κρίση αγγίζει κάτι θεμελιώδες». Ενδεικτικές του κλίματος είναι οι εκδηλώσεις που έκανε λίγο πριν από τη Σύνοδο Κορυφής ο γνωστός μας Γκίντερ Φερχόιγκεν, πρώην Επίτροπος Διευρύνσεως και ένας από τους αντιπροέδρους σήμερα της Επιτροπής: «Η κρίση είναι πολυδιάστατη. Αφορά συγκρούσεις για την κατανομή των πόρων. Δυσαρέσκεια για τη γραφειοκρατία των Βρυξελλών. Κατηγορίες για διαφθορά. Φόβους για τη διάσπαση της κοινωνικής συνοχής. Φόβους για τη διεύρυνση.

Οι λόγοι αυτοί συνδυάζονται με την παγκοσμιοποίηση. Η κρίση αγγίζει κάτι θεμελιώδες. Έχω την αίσθηση ότι τρέμει το έδαφος κάτω από τα πόδια μας. Χρειαζόμαστε πραγματική ηγεσία».

3 Έλλειμμα ηγεσίας. Πράγματι, η κατάληξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη σημερινή κατάσταση έχει άμεση σχέση με το έλλειμμα ηγεσίας που χαρακτήρισε την Ευρώπη κατά την τελευταία περίοδο, όταν μάλιστα, μετά το 1989, αυτή χρειαζόταν πολύ περισσότερο. Η κατάρρευση του ανατολικού συνασπισμού και η ενοποίηση της Γερμανίας και της Ευρώπης άλλαξαν κυριολεκτικά τον γεωπολιτικό χάρτη και τα βασικά δεδομένα πάνω στα οποία είχε βασισθεί μέχρι τότε η ευρωπαϊκή οικοδόμηση.

Ομολογουμένως, δεν ήταν καθόλου εύκολο, λόγω των γνωστών διαφορετικών προσεγγίσεων και των ανταγωνισμών μεταξύ των χωρών-μελών, να αξιοποιηθεί η πρόκληση που ενέσκηψε αιφνιδιαστικά το 1989 για ένα νέο, τολμηρό άλμα προς την πολιτική Ευρώπη, με στόχο μια Ευρώπη γεωπολιτικά αυτόνομη, ανεξάρτητο πόλο στη διεθνή σκηνή.
Η καταλυτική αμερικανική υπεροχή, που επιβεβαιώθηκε μέσα στον μεταψυχροπολεμικό κόσμο, έδωσε στις ΗΠΑ τον πρώτο λόγο και ρόλο στη διαμόρφωση της νέας ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής.

4 Διευρυμένος ρόλος του ΝΑΤΟ. Ειδικότερα οι ΗΠΑ επέβαλαν ως αναγκαία, για την αντιμετώπιση της γεωπολιτικής αστάθειας και ρευστότητας που προέκυψε, τη διατήρηση και την επέκταση του ΝΑΤΟ, πολύ πιο πέρα από τα γνωστά του όρια. Τα όρια αυτά περιλαμβάνουν σήμερα, εκτός από τον ευρω-ατλαντικό χώρο, ολόκληρο τον ευρω-ασιατικό χώρο, τη Μέση Ανατολή και την Αφρική.

Στο πλαίσιο μιας ενιαίας «Δυτικής» στρατηγικής, συμφωνήθηκε επίσης από τους Ευρωπαίους η ένταξη στο ΝΑΤΟ της ευρωπαϊκής ασφάλειας. Η κίνηση αυτή προκατέλαβε εκ των πραγμάτων την προοπτική αναπτύξεως μιας αυτόνομης ευρωπαϊκής πολιτικής ασφάλειας. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο ίδιο το Ευρωσύνταγμα αναφέρεται ως πλαίσιο της ευρωπαϊκής ασφάλειας το ΝΑΤΟ. Αναφέρεται επίσης, ως προϊόν συμβιβασμού των διαφορετικών απόψεων, η δυνατότητα ενισχυμένων συνεργασιών στον αμυντικό τομέα μεταξύ των χωρών-μελών που το επιθυμούν. Αυτό όμως δεν αλλάζει ουσιαστικά τα πράγματα. Η δυνατότητα ενισχυμένων συνεργασιών υπάρχει ούτως ή άλλως μέσα από διμερείς και πολυμερείς σχέσεις. Η αναγραφή τους στο σύνταγμα, και μάλιστα υπό όρους, δεν τις ενισχύει ουσιαστικά και δεν τις ανάγει, βεβαίως, σε ευρωπαϊκή πολιτική.

Στο πνεύμα αυτό, η Ευρωπαϊκή Ένωση προσκλήθηκε να εναρμονίσει την πολιτική της διευρύνσεώς της με τις γεωπολιτικές αναγκαιότητες που προέκυψαν από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Τα οικονομικά κριτήρια, που είχαν πρυτανεύσει κατά την προηγούμενη περίοδο ως βέβαιη και σώφρων οδός για την πολιτική σύγκλιση και τη σταδιακή πολιτική ενοποίηση, αντικαταστάθηκαν σε μεγάλο βαθμό από την ανάγκη και επιταγή της γεωπολιτικής συγκυρίας. Θα έπρεπε με τη λογική αυτή τα σύνορα της ΕΕ, και μάλιστα κατά εσπευσμένο τρόπο, να συμπέσουν με τα γεωπολιτικά σύνορα που επέβαλε η μεταψυχροπολεμική λογική και στρατηγική κατά πρώτο λόγο των ΗΠΑ.

Επεβλήθη έτσι ως αρχή η παράλληλη ένταξη στο ΝΑΤΟ και στην ΕΕ και ως ανάγκη περίπου η σύμπτωση στον ευρωπαϊκό χώρο των συνόρων της ΕΕ με τα όρια και τις προοπτικές του ΝΑΤΟ.
Η πολιτική αυτή εκφράσθηκε για την ΕΕ ως άκριτη και εσπευσμένη πολιτική διευρύνσεων, έφτασε στον παροξυσμό της, αν όχι στον παραλογισμό της, με την παροχή ημερομηνίας για την έναρξη ενταξιακών διαπραγματεύσεων στην Τουρκία και την καλλιέργεια προσδοκιών για ένταξη ακόμη και της Ουκρανίας.

5 Ευρώπη και Παγκοσμιοποίηση. Παραλλήλως προς τη γεωπολιτική λογική ως κινητήριο μοχλό για τη διεύρυνση της ΕΕ, καλλιεργήθηκε και προωθήθηκε σταδιακά, ως διεθνής νεοφιλελεύθερη οικονομική πολιτική, η παγκοσμιοποίηση, που προσέλαβε μετά το 1989 χαρακτήρα πολιτικού, οικονομικού και ιδεολογικού οχήματος της επιδιωκόμενης αμερικανικής ηγεμονίας στον μεταψυχροπολεμικό κόσμο.

Η λογική κάθε Ένωσης περιλαμβάνει εκ των πραγμάτων κάποια όρια. Οι χώρες-μέλη συμφωνούν να καταργήσουν τα σύνορα μεταξύ τους στο πλαίσιο ορισμένων κανόνων και πολιτικών που ενισχύουν, μεταξύ άλλων, τη σύγκλιση και την αλληλεγγύη. Η διολίσθηση προς την κατάργηση των συνόρων με όλες σχεδόν τις χώρες του κόσμου, στο πλαίσιο νεοφιλελεύθερων πολιτικών, που προβάλλουν ως σύνθημα την παγκόσμια αγορά και τον παγκόσμιο ανταγωνισμό, υπονομεύει την ίδια την ιδέα της Ένωσης και θέτει ουσιαστικά την αγορά και τον ανταγωνισμό πάνω από την εγγύηση βασικών κεκτημένων των ευρωπαϊκών λαών και την αλληλεγγύη. Ο αχαλίνωτος ανταγωνισμός, κάτω από όρους άνισης ανάπτυξης, είναι φυσικό να οδηγεί σε ισοπεδώσεις.

Η πολιτική αυτή θέτει όμως και ένα άλλο μέγα θέμα. Ποιος ελέγχει πολιτικά μια τέτοια κατάσταση; Πού οδηγείται, κάτω από τέτοιες συνθήκες, ο εθνικός και ο δημοκρατικός πολιτικός έλεγχος; Είναι φυσικό επομένως, μπροστά σε μια τέτοια κατάσταση, οι ευρωπαϊκοί λαοί να ανησυχούν για το πού οδηγούνται από τις ηγεσίες τους. Φοβούνται για την απασχόληση και το βιοτικό τους επίπεδο. Φοβούνται για την εθνική και λαϊκή τους κυριαρχία και για την εθνική και πολιτιστική τους ταυτότητα. Φοβούνται μια μακρινή γραφειοκρατία που αποφασίζει γι’ αυτούς ερήμην τους. Ανησυχούν για την ανάπτυξη και την προοπτική της χώρας τους.

6 Εάν δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν οι ευρωπαίοι ηγέτες για μια κοινή πολιτική πορεία, όφειλαν τουλάχιστον να μη φαλκιδεύσουν την προοπτική.

Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, δεν ήταν καθόλου εύκολη η σύγκλιση απόψεων μεταξύ των ευρωπαίων ηγετών για ένα νέο, τολμηρό άλμα προς την ευρωπαϊκή πολιτική ενοποίηση μετά την πρόκληση του 1989.

Δεν θα έπρεπε όμως, τουλάχιστον, να διολισθήσουν και προς το αντίθετο, προς τη φαλκίδευση των προοπτικών. Στην πραγματικότητα, αυτό έγινε, με κύριους πυλώνες την υπαγωγή της ευρωπαϊκής ασφάλειας στο ΝΑΤΟ, τις εσπευσμένες διευρύνσεις, που άλλαξαν μεταξύ άλλων τους πολιτικούς συσχετισμούς στο εσωτερικό της ΕΕ, και την παγκοσμιοποίηση.

7 Σε σταυροδρόμι αποφάσεων σήμερα η Ευρώπη.
Η αντίδραση των λαών, με αφορμή το Ευρωσύνταγμα, θέτει τις ευρωπαϊκές ηγεσίες μπροστά στις ευθύνες τους και στέλνει σαφέστατο μήνυμα ότι υπάρχει αναντιστοιχία μεταξύ αυτού που θέλουν και προσδοκούν οι ευρωπαϊκοί λαοί και αυτού που επιδιώκουν και προωθούν οι ηγεσίες τους.

Η απόφαση για πάγωμα των διαδικασιών επικυρώσεως του Ευρωσυντάγματος παρέχει πολύτιμο χρόνο προβληματισμού και περισυλλογής αλλά και αντιμετωπίσεως επίσης των τρεχόντων προβλημάτων, που επιτείνουν το αρνητικό κλίμα. Το κυριότερο από αυτά είναι, προφανώς, το θέμα του ύψους και της κατανομής των πόρων του Δ΄ Πλαισίου Στήριξης. Υπάρχει κατ’ αρχάς διαμάχη για το ύψος του προϋπολογισμού, που συνδέεται με το ποσοστό του εθνικού εισοδήματος της ΕΕ, που θα εγκριθεί με βασική αναφορά το 1%.
Η πρόθυμη υποστήριξη από όλους της διευρύνσεως σε 25 μέλη δεν συνοδεύθηκε με ανάλογη προθυμία για την αύξηση του διατιθεμένου ποσοστού για την υποστήριξη των πολιτικών της ευρωπαϊκής αλληλεγγύης. Αντιθέτως, στην Ολλανδία, π.χ., η μείωση της εισφοράς στον ευρωπαϊκό προϋπολογισμό έγινε προεκλογικό σύνθημα στο πρόσφατο δημοψήφισμα για το Ευρωσύνταγμα.

Η διαμάχη για τους πόρους και την κατανομή τους επαναφέρει στο προσκήνιο το περίφημο θέμα των επιστροφών στη Μεγάλη Βρετανία, για τις οποίες είχε δώσει ομηρικές μάχες η Μάργκαρετ Θάτσερ το 1984. Τότε η αγγλική οικονομία παρουσίαζε πολλά προβλήματα. Η κατάστασή της σήμερα είναι πολύ καλύτερη από εκείνη των μεγάλων εταίρων της. Αυτό είναι και το κύριο επιχείρημα του γάλλου Προέδρου, που έθεσε με έντονο τρόπο το θέμα, ζητώντας από τη Μ. Βρετανία να κάνει μια χειρονομία υπέρ της ευρωπαϊκής αλληλεγγύης και να δεχθεί μείωση των επιστρεφόμενων ποσών.

Η τελευταία απαντά με αξιώσεις για επανεξέταση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής, που ευνοεί σε μεγάλο βαθμό τη Γαλλία. Το θέμα όμως αυτό έκλεισε με κοινή συμβιβαστική συμφωνία το 2002 και η Γαλλία δεν συζητά σε καμία περίπτωση την επαναδιαπραγμάτευσή του, σε μια τέτοια μάλιστα οδυνηρή συγκυρία για τον γάλλο Πρόεδρο.

8 Η κατάσταση αυτή επαναφέρει δυναμικά στο προσκήνιο ορισμένων χωρών την ιδέα του σκληρού ευρωπαϊκού πυρήνα. Μεγάλες συζητήσεις γι’ αυτόν έγιναν στη Γαλλία κατά τον προεκλογικό αγώνα του δημοψηφίσματος.

Η προοπτική αυτή συνδυάζεται με τον πολλαπλασιασμό των προβλημάτων, που μπορεί να απειλήσουν το ευρωπαϊκό οικοδόμημα, και την ανάγκη μιας πρωτοπορίας που θα δώσει νέα δυναμική και συνοχή στην ιδέα της πολιτικής Ευρώπης.
Οι εναλλακτικές λύσεις που προτείνονται προς αυτήν την κατεύθυνση αφορούν κατά πρώτο λόγο έναν μικρό αριθμό χωρών (Γαλλία, Γερμανία, Βέλγιο, Λουξεμβούργο, Αυστρία και άλλες, ενδεχομένως, χώρες της ευρωζώνης που θα συμφωνήσουν σε αυτό ή τις ίδιες χώρες με προσθήκη της Ουγγαρίας και ενδεχομένως της Σλοβενίας).

Κατά δεύτερο λόγο, προτείνονται ως σκληρός πυρήνας οι χώρες της ευρωζώνης, παρά τα πολιτικά προβλήματα που παρουσιάζουν, σε σχέση με αυτό, ορισμένες χώρες.
Η ιδέα του σκληρού πυρήνα διασυνδέεται με τη λεγόμενη διαφορική γεωμετρία, την ύπαρξη δηλαδή τριών ομοκέντρων κύκλων (σκληρός πυρήνας μελών, χώρες της ευρωζώνης και οι άλλες χώρες-μέλη).

9 Η Ελλάδα να παρακολουθήσει από κοντά τις εξελίξεις και να διαμορφώσει εγκαίρως πολιτική για την ευρωπαϊκή προοπτική.
Η προεδρία στην ΕΕ της Μεγάλης Βρετανίας, που αρχίζει τον Ιούλιο, έχει ένα δύσκολο έργο να επιτελέσει. Λόγω των γνωστών θέσεων της Μ. Βρετανίας σε ό,τι αφορά την ΕΕ δεν αναμένεται να αναληφθούν ριζοσπαστικές πρωτοβουλίες για την έξοδο της Ευρώπης από τα σημερινά διλήμματα και αδιέξοδα. Αντιθέτως, θα καταβληθούν προσπάθειες για τη συντήρηση του στάτους κβο και τη συνέχιση της πολιτικής των διευρύνσεων και προς την κατεύθυνση της Τουρκίας, παρά τις ζοφερές συνθήκες που δημιουργήθηκαν σε σχέση με την τουρκική ευρωπαϊκή πορεία και την ενταξιακή προοπτική. Είναι ενδεικτικό και εύγλωττο το γεγονός ότι στα Συμπεράσματα της Συνόδου δεν υπάρχει τη φορά αυτή καμία αναφορά στην τουρκική ενταξιακή προοπτική.

Είναι ενδεικτική επίσης η πλήρης απουσία της Τουρκίας από τη Σύνοδο. Η ίδια η Μ. Βρετανία, που είναι ένας από τους πλέον ένθερμους υποστηρικτές της τουρκικής υποψηφιότητας, συμβούλευσε την Άγκυρα να ακολουθήσει πολιτική χαμηλού προφίλ κατά τη σημερινή εύφλεκτη συγκυρία.

Η Ελλάδα δεν έχει να αντιμετωπίσει σήμερα στην ΕΕ μόνο το θέμα των πόρων που θα κατορθώσει να πάρει από το Δ’ Πλαίσιο Στήριξης, που είναι ζωτικότατο για τη χώρα. Έχει ταυτόχρονα εθνικά θέματα, που διασυνδέονται με τις Ευρωτουρκικές σχέσεις, και το θέμα της πολιτικής που πρέπει να διαμορφώσει σχετικά με την Ευρωπαϊκή προοπτική και την ακολουθητική πορεία. Το θέμα ποια Ευρώπη θέλουμε και τι πρέπει να γίνει, αφορά άμεσα και την Ελλάδα. Πρέπει γι’ αυτό να αρχίσει ένας σοβαρός προβληματισμός και να διαμορφωθεί εγκαίρως η απαιτούμενη από τις περιστάσεις πολιτική, ειδικότερα σε σχέση με την ιδέα ενός σκληρού ευρωπαϊκού πυρήνα.